Λίγους μήνες μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές στον Αμαζόνιο και στην Αφρική και ενώ μαίνεται το σκηνικό αποκάλυψης στην Αυστραλία, ο Σελιδοδείκτης επανέρχεται με ένα αφιέρωμα στο θέμα που πρωταγωνιστεί όλο και με πιο ζοφερό τρόπο σε όλες τις ειδήσεις και συζητήσεις παγκοσμίως. Το περιβάλλον υπήρξε πάντα ένα πολυδιάστατο ζήτημα με πολλές και διαφορετικές αναγνώσεις και προεκτάσεις ανάλογα με τις διαφορετικές πολιτικές, κοινωνικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις σε σχέση με αυτό. Από τη δεκαετία του ‘70 είχαν φανεί έντονα τα σημάδια της υποβάθμισης του μέσα από την εκτεταμένη αστικοποίηση, τη μαζική παραγωγή και κατανάλωση, τους καλπάζοντες πυρηνικούς εξοπλισμούς. Εκείνη την εποχή, αυτό που αποτελούσε κυρίως προβληματισμό ποιητών και συγγραφέων, όπως ο Thoreau, αυτονομήθηκε και οργανώθηκε μέσα από κινήματα, όπως η Greenpeace ή η Earth First! που με ακτιβιστικό και προκλητικό πολλές φορές τρόπο προσπαθούσαν να στρέψουν την προσοχή του κόσμου στις καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης συμπεριφοράς πάνω στη φύση. Οι οθόνες μας άρχισαν να γεμίζουν από εικόνες σκληρές, από αποκαλύψεις σοκαριστικές που αναστάτωσαν τον κόσμο και έβαλαν στην πολιτική ατζέντα και στα επιχειρησιακά πλάνα τον παράγοντα περιβάλλον. Από τότε έχουν υπάρξει χιλιάδες προγράμματα «διατήρησης φυσικού περιβάλλοντος» και «βιώσιμης ανάπτυξης» και εκατοντάδες συνέδρια, συνδιασκέψεις και συμφωνίες για το περιβάλλον. Από τότε όλα έχουν γίνει πιο «πράσινα» από ποτέ, «πράσινα» κόμματα, «πράσινα» προϊόντα, «πράσινοι» φόροι, «πράσινη» οικονομία, «πράσινη» ανάπτυξη, «πράσινη» ενέργεια, «πράσινος» καπιταλισμός. Όσο πιο πράσινα γίνονται όμως όλα αυτά, τόσο ο πλανήτης μετατρέπεται με μια γκρίζα έρημο, σε ένα απέραντο εργοτάξιο, σε μια πελώρια χωματερή. Στην εποχή μας μπορούμε πια επισήμως να μιλήσουμε για περιβαλλοντική κρίση, η οποία έρχεται να προστεθεί στον μακρύ κατάλογο των κρίσεων που βιώνουμε, οικονομική, κοινωνική, πολιτική, ανθρωπιστική κρίση.
Ποιοι είναι οι λόγοι που οδηγηθήκαμε και συνεχίζουμε να μπαίνουμε όλο και πιο βαθιά σε αυτήν την κρίση, με ποιο τρόπο το καπιταλιστικό σύστημα χρησιμοποιεί το περιβάλλον για σχέδια του για συσσώρευση και κερδοφορία, ποιοι είναι οι λόγοι που τα οικολογικά κινήματα από τη Greenpeace μέχρι το Fridays for Climate της Greta Thunberg δεν μπορούν να αναστρέψουν αυτή την πορεία προς την καταστροφή, ποιες οι προοπτικές για το μέλλον και ποιες δυνατότητες ανοίγονται για τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης μας με το φυσικό περιβάλλον και την αποκατάσταση της ισορροπίας και της συνύπαρξης μας με αυτό;
Όλα αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί αυτό το αφιέρωμα να απαντήσει φωτίζοντας την πολιτική, κοινωνική και συγκρουσιακή διάσταση του περιβαλλοντικού ζητήματος – κάτι που υποβαθμίζεται όπως βλέπουμε σε όλα τα επίπεδα θεσμικά και κινηματικά – φέρνοντας παραδείγματα από τη διεθνή και εγχώρια κατάσταση και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο τομέα της παιδείας και της εκπαίδευσης ως έναν χώρο που παίζει κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση αξιών, θεωρήσεων και προοπτικών που θα μπορέσουν να αλλάξουν την αυτοκαταστροφική πορεία στην οποία βρισκόμαστε.
Στα πλαίσια αυτού του αφιερώματος:
Ο Παναγιώτης Μαυροειδής με το άρθρο του «Σημειώσεις για την οικολογική κρίση» μας δίνει μια περιεκτική και διαφωτιστική σύνοψη σχετικά με την πορεία του οικολογικού ζητήματος μέσα στις δεκαετίες, φωτίζοντας τη σχέση της οικολογικής κρίσης με τον καπιταλισμό και τα σχέδια του τελευταίου για διαρκή μεγέθυνση, αέναη παραγωγή εμπορευμάτων με αντίστοιχη απορρόφησή τους στην κατανάλωση και μεγιστοποίηση του κέρδους με ελαχιστοποίηση του κόστους. Το άρθρο ασχολείται με τις διάφορες θεωρήσεις του οικολογικού ζητήματος και της αντιμετώπισής τους που αποπροσανατολίζουν τη συζήτηση μέσα από προσεγγίσεις άλλοτε ατομικές και προσωπικές σχετικά με τον τρόπο ζωής και κατανάλωσης, και άλλοτε μιας αλλαγής παραγωγικού μοντέλου με ταυτόχρονη αποανάπτυξη μέσα από μια ουδέτερη, εκτός κοινωνικού πλαισίου, θεώρηση του οικολογικού ζητήματος, ή ακόμα και μιας αφηρημένης δαιμονοποίησης της «φύσης» του ανθρώπου για όλα τα δεινά του περιβάλλοντος. Αυτές ακριβώς οι θεωρήσεις που αγνοούν το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τα δεινά του περιβάλλοντος αλλά και του ανθρώπου εδράζονται, απενοχοποιούν αυτό ακριβώς το σύστημα του καπιταλισμού και της «αγοράς» που τα δημιουργεί. Η προσέγγιση που προτείνεται είναι αυτή που θα αποκαλύψει «τον ελέφαντα» μέσα από την ενοποίηση του οικολογικού και κοινωνικού ζητήματος μέσα στο εργατικό και λαϊκό κίνημα με στόχο την ανατροπή του ανταγωνιστικού-εκμεταλλευτικού καπιταλιστικού συστήματος.
Στο ίδιο μήκος κύματος ακολουθεί το άρθρο της Σοφίας Χατζοπούλου με τον τίτλο «Οικολογικά κινήματα: μια τρικυμία σε μια κούπα τσαγιού», το οποίο διερευνά την ιστορία και φυσιογνωμία των οικολογικών κινημάτων τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, τα χαρακτηριστικά τους και τις αδυναμίες τους και τέλος την αποτελεσματικότητά τους ως προς την αντιμετώπιση του οικολογικού ζητήματος. Παρόλο που αναγνωρίζεται η ιστορική τους σημασία για τη μαζική αφύπνιση και την άσκηση πίεσης για το περιβάλλον, αναγνωρίζονται ταυτόχρονα οι αδυναμίες τους που τα έχουν οδηγήσει σε ρεφορμιστικές επεμβάσεις και στην απορρόφησή τους από το μιντιακό και πολιτικό σύστημα: αποσπασματικότητα, κατακερματισμός, ατομικιστική προσέγγιση, απολιτίκ διάθεση, λογική της ανάθεσης μέσα από την προβολή ενός αγώνα ηρωικών προσωπικοτήτων, λογική της «εικόνας» και του «μέσου», στοιχεία που εμποδίζουν το κίνημα να κινητοποιήσει ευρύτερα κομμάτια του λαού σε έναν διαρκή, πραγματικό αγώνα πέρα από την οθόνη του υπολογιστή, σε έναν αγώνα με κοινωνική, λαϊκή, απελευθερωτική βάση για την επανάκτηση της επικοινωνίας και συνεργασίας με τη φύση και τον άνθρωπο.
Αυτή η ανάγκη πολιτικού και ριζοσπαστικού λόγου και δια-λόγου στη βάση της κοινωνίας, με την παράλληλη αποδόμηση των ιδεολογικών μηχανισμών που διαμορφώνουν την κυρίαρχη κουλτούρα ξεκινά από τα πρώτα μας χρόνια μέσα από την εκπαίδευση. Ακριβώς αυτήν την ανάγκη να πούμε την αλήθεια, να αποκαλύψουμε ως επιστήμονες και δάσκαλοι τις ευθύνες του συστήματος στην καταστροφή φυσικών πόρων, οικοσυστημάτων, ανθρώπινων υπάρξεων και έμβιων όντων για χάρη του κέρδους τονίζει το άρθρο του Τάσου Ιωαννίδη, «Βιολογία Γ’ Λυκείου – μια κριτική ματιά στον τρόπο παρουσίασης των οικολογικών προβλημάτων στο σχολικό βιβλίο». Μέσα από μια ενδελεχή ανάλυση του περιεχομένου του βιβλίου και του τρόπου προσέγγισης των οικολογικών προβλημάτων επιχειρείται να αναδειχθεί ο ιδεολογικός ρόλος του σχολικού βιβλίου στη διαμόρφωση των συνειδήσεων της νέας γενιάς σε σχέση με αυτά. Μέσα από την ανάλυση της γλώσσας και του περιεχομένου τονίζονται ιδεολογικές κατασκευές όπως η «ουδέτερη επιστήμη» ως μια αδιαμφισβήτητη, καθολική και αποτελεσματική πηγή γνώσης και επίλυσης προβλημάτων, ή η παρουσίαση των προβλημάτων ως «αντικειμενικά», ακόμη και «φυσικά» επακόλουθα μιας ανθρώπινης δραστηριότητας αφηρημένης, ουδέτερης, ανεξάρτητης από το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή οργανώνεται, αποκρύπτοντας τις πραγματικές αιτίες, και οδηγώντας είτε στη λογική της αντιμετώπισης του «συμπτώματος» παρά της αιτίας είτε σε μοιρολατρικές, οπισθοδρομικές, αντιδραστικές λογικές.
Το αφιέρωμα συνεχίζεται με δύο άρθρα σχετικά με προβλήματα που ταλανίζουν το περιβάλλον στον τόπο μας και στη κοντινή γειτονιά μας, προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί από την ασυνείδητη και επικίνδυνη δραστηριότητα εταιρειών και επιχειρήσεων στην αναζήτηση κέρδους και επέκτασης. Το πρώτο άρθρο του Πάνου Πολυχρονόπουλου με τον τίτλο «Αναπνέοντας τον ζωοκτόνο αέρα της ΑΓΕΤ» πρόκειται για μια ανταπόκριση σχετικά με την γενικευμένη υποβάθμιση της περιοχής του Βόλου από την καύση αποβλήτων στο εργοστάσιο της τσιμεντοβιομηχανίας της ΑΓΕΤ, η οποία έχοντας μετονομάσει τα σκουπίδια σε «εναλλακτικά καύσιμα» δηλητηριάζει τον αέρα και το οικοσύστημα της περιοχής με ανείπωτες μόνιμες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και στην υγεία των κατοίκων. Μέσα από το άρθρο αυτό γίνεται φανερή η εκμετάλλευση του περιβάλλοντος από τον καπιταλισμό μέσα από τεχνικές και μεθόδους «πράσινης» ανάπτυξης οι οποίες μάλιστα πρόσφατα απένειμαν στην ΑΓΕΤ και σε άλλες παρόμοιες επιχειρήσεις – ρυπαντές – όπως την εταιρεία «Ελληνικός Χρυσός» στις Σκουριές και τα Ελληνικά Πετρέλαια – βραβεία βιώσιμης ανάπτυξης!
Το δεύτερο άρθρο της Βασιλικής Βουλγαρούλη με τον τίτλο «Τα παιδιά λένε: «Όχι στις εξορύξεις! Ναι στη θαλάσσια ζωή!» πραγματεύεται το ζήτημα των εξορύξεων στο Ιόνιο όπου μια ολόκληρη θαλάσσια περιοχή περίπου 60.000 τ.χλμ. που καλύπτει σχεδόν το σύνολο του Ιονίου Πελάγους και φτάνει μέχρι και τις ακτές της Κρήτης, παραχωρείται σε πετρελαϊκές εταιρείες με σκοπό την έρευνα και την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, μια επένδυση που ελλοχεύει τεράστιους κινδύνους τόσο για τους κατοίκους της περιοχής όσο και για ολόκληρο το θαλάσσιο περιβάλλον και τους οργανισμούς που ζουν σε αυτό. Το ζήτημα αυτό προσεγγίζεται στο άρθρο μεταξύ άλλων και μέσα από την παρουσίαση ενός μαθήματος-project, όπου οι μαθητές μαζί με τη δασκάλα τους Βασιλική Βουλγαρούλη και την περιβαλλοντολόγο Βενετία Γιγή, μέλος της Ανοιχτής Συνέλευσης Κεφαλληνίας-Ιθάκης ενάντια στις εξορύξεις, ανταλλάσουν απόψεις, δραστηριοποιούνται και συνειδητοποιούν την πραγματικότητα που αφορά τη ζωή τους και το περιβάλλον γύρω τους, με ένα τρόπο κριτικό κι αποκαλυπτικό, γεγονός που αποδεικνύει τον νευραλγικό και ριζοσπαστικό ρόλο που μπορεί να παίξει η εκπαίδευση στην κοινωνική και περιβαλλοντική αφύπνιση και κινητοποίηση.
Σκίτσο: Guagua Planet
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την εισαγωγή του αφιερώματος “Περιβάλλον, κοινωνία και εκπαίδευση” του 9ου τεύχους του Σελιδοδείκτη, Χειμώνας 2020.
