της Σοφίας Χατζοπούλου
Αύγουστος 1973. Το μαύρο σύννεφο απλώνεται απ’ άκρη σ’ άκρη πάνω απ’ τη Χιλή, απ’ τις άγριες βουνοκορφές μέχρι τον ωκεανό, κι από την αφιλόξενη έρημο μέχρι τους καθάριους παγετώνες του Νότου. Η χώρα θα παραδινόταν σε μια στυγνή κι απάνθρωπη δικτατορία που θα στιγμάτιζε την ιστορία της για πάντα. Οι νεκροί και οι αγνοούμενοι χιλιάδες, τα βασανιστήρια αδιανόητα, οι πληγές αγιάτρευτες.
«Αγωνίζομαι για να μην ξεχάσω ότι είμαι ελεύθερος»
Μια φράση που σημάδεψε τη ζωή του συγγραφέα κι ακτιβιστή Λουίς Σεπούλβεδα. Την ελευθερία του τού την στέρησαν αμέσως μετά το πραξικόπημα. Ένα ακόμα ελεύθερο πνεύμα που έπρεπε να ξεριζωθεί. Η πολιτική του δράση στο φοιτητικό κίνημα και αργότερα στη διοίκηση του Αλιέντε είχαν ήδη σφραγίσει τη μοίρα του, όταν το καθεστώς τον καταδίκασε σε δυόμισι χρόνια φυλακή. Μετά από την παρέμβαση της Διεθνούς Αμνηστίας τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Κατάφερε όμως να το σκάσει και ουσιαστικά βγήκε στην παρανομία. Στο Βαλπαραΐσο συνέστησε μια ομάδα θεάτρου η οποία έγινε κέντρο αντίστασης, κι η οποία δυστυχώς δε θα μπορούσε να παραμείνει για καιρό απαρατήρητη. Ο Λουίς συλλαμβάνεται και καταδικάζεται ξανά σε ισόβια για προδοσία και απόπειρα ανατροπής του καθεστώτος. Τελικά μετά από την παρέμβαση της Διεθνούς Αμνηστίας η ποινή μετατρέπεται σε εξορία και κάπως έτσι ο Λουίς αποχωρίζεται την αγαπημένη του Χιλή, πετάει από πάνω του “ το πετσί της πατρίδας” και γίνεται μέλος “της μεγάλης ανθρώπινης οικογένειας”.
Αργεντινή, Ουρουγουάη, Βραζιλία, Παραγουάη… τελικά καταλήγει στον Ισημερινό, εκεί όπου θα άλλαζε για πάντα την οπτική του για τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα σε αυτόν. Εκεί θα ζούσε επτά μήνες στο δάσος του Αμαζονίου με τους Ινδιάνους Σουάρ, που θα αποτελέσουν την έμπνευση για το πρώτο του βιβλίο “Ένας γέρος που διάβαζε Ιστορίες αγάπης”. Αυτή όμως η λογοτεχνική έμπνευση βασίστηκε σε κάτι ακόμη πιο βαθύ, μια εμπειρία που διεύρυνε τον τρόπο σκέψης του Σεπούλβεδα. Η ζωή στον μικρό οικισμό, μια ζωή απλή βασισμένη στο κυνήγι και στη συλλογή καρπών διεύρυνε με έναν πρωτόγνωρο τρόπο τη σκέψη του. “Το να δεις τον κόσμο σε έναν κόκκο άμμου” έγραφε πριν από αιώνες ο Γουίλιαμ Μπλέηκ, και κάπως έτσι ίσως η σκέψη του Λουίς σε εκείνον τον μικρό τόπο μεγάλωσε τόσο που χώρεσε ανθρώπους, δάσος, ποτάμια, μυρμήγκια και οσελότους.
“Ο Αντόνιο Χοσέ Μπολιβάρ σηκώθηκε αργά. Πλησίασε την πεθαμένη αγριόγατα και ταράχτηκε όταν είδε ότι οι σφαίρες την είχαν σμπαραλιάσει. Το στήθος της ήταν μια τεράστια πληγή, και κομμάτια από τα σωθικά και τα πνευμόνια έβγαιναν απ’ τη ράχη της.
Ήταν ακόμη πιο μεγαλόσωμη απ’ όσο την είχε υπολογίσει όταν την είδε για πρώτη φορά. Παρά την αδυναμία της, ήταν ένα υπέροχο πλάσμα, ένα πλάσμα πανέμορφο, ένα αριστούργημα χάρης που είναι αδύνατον να το αναπαραστήσεις, ακόμα και στη φαντασία σου.
Ο γέρος τη χάιδεψε, ξεχνώντας τον πόνο του ποδιού του, κι έκλαψε από ντροπή κι ένιωσε ανάξιος και άτιμος. Όχι, δεν ήταν ο νικητής αυτής της μάχης.
Με τα μάτια θολωμένα απ’ το κλάμα και τη βροχή, έσπρωξε το πεθαμένο ζώο ως το ποτάμι, και τα νερά το πήραν να το πάνε στα βάθη του δάσους, σε περιοχές που δε βεβήλωσε ποτέ ο λευκός άνθρωπος, στο σημείο όπου όλα τα ποτάμια γίνονται Αμαζόνιος, στους καταρράκτες όπου θα το λάξευαν πέτρινες σμίλες, μακριά για πάντα από τους άθλιους και τους βλαβερούς.” (από το “Ένας γέρος που διάβαζε Ιστορίες αγάπης”)
Για τους ανθρώπους του δάσους, όπως είπε ο ίδιος ο Σεπούλβεδα, χωρίς αρμονία δεν υπάρχει ζωή, κι αυτή την αρμονία τη διαταράσσει χρόνια τώρα ο λευκός άνθρωπος ωθούμενος από τη δίψα του για χρήμα, επέκταση και εκμετάλλευση. Και αυτό δεν είναι απλά ένα οικολογικό ζήτημα. Είναι βαθύτατα πολιτικό, όπως έλεγε ο ίδιος: “αυτό που αποκαλούμε καταστροφή του περιβάλλοντος, πρέπει να το αντιληφθούμε στην πολιτική ρίζα του. Ότι ξεκινά επειδή κάποιοι λίγοι κερδίζουν πολλά από την αδιάκριτη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων”. Και η εκμετάλλευση αυτή δεν στρέφεται μόνο ενάντια στο φυσικό περιβάλλον αλλά και ενάντια στις ανθρώπινες κοινωνίες, απ’ τους αυτόχθονες πληθυσμούς των δασών μέχρι τον πληθυσμό της πόλης μέσα από ένα αδιάσπαστο πλέγμα σχέσεων αλληλεπίδρασης. Μέσα από αυτό το πρίσμα για τον Σεπούλβεδα, η αριστερά αγκαλιάζει την οικολογία μετατρέποντας τον άνθρωπο από “ανώτατο μεταμορφωτή της φύσης” όπως είχε πει ο Μαρξ, σε “ύψιστο φύλακά της”.
Ο Λουίς γνώρισε και αγάπησε βαθιά τους αυτόχθονες και εργάστηκε σε στενή επαφή με οργανώσεις Ινδιάνων, εκπονώντας προγράμματα εγγραμματισμού για την ομοσπονδία χωρικών της περιοχής Ιμπαμπούρα των Άνδεων. Σκηνοθέτησε επίσης ένα ντοκιμαντέρ για τη φυλή Μαπούτσε της Παταγονίας, από την οποία μάλιστα καταγόταν η μητέρα του.
Ο αγώνας του για τους “ηττημένους του αδηφάγου καπιταλιστικού συστήματος” εκφράστηκε όχι μόνο μέσα από την τέχνη και τη λογοτεχνία, αλλά και μέσα από την ίδια την εξέγερση και την επανάσταση. Το 1979 εντάχτηκε στη Μπριγάδα Σιμόν Μπολιβάρ και αγωνίστηκε για την επανάσταση στη Νικαράγουα. Η αντίσταση και η επανάσταση ήταν πάντα μέρος της ζωής του, όταν ήδη από τα 13 του χρόνια γράφτηκε στην Κομμουνιστική Νεολαία της Χιλής, αφού άκουσε πρώτα την ποίηση του Πάμπλο Νερούδα, ή στα τελευταία χρόνια της ζωής επέλεξε να κατοικήσει στην Αστούριας της Ισπανίας, εκεί όπου για πρώτη φορά συναντήθηκαν κομμουνιστές, σοσιαλιστές και αναρχικοί σε μια από τις πιο ανατρεπτικές στιγμές της ιστορίας.
Εκτός όμως από τις μεμονωμένες επαναστάσεις –επιτυχημένες ή όχι– υπάρχει ακόμη μια μεγάλη επανάσταση που εκκρεμεί, όπως είχε δηλώσει σε συνέντευξη στην ελληνική τηλεόραση. Κι αυτή η επανάσταση είναι η επανάσταση της φαντασίας, στην οποία το επαναστατικό ερώτημα που τίθεται είναι, αν θέλουμε να είμαστε πολίτες ή καταναλωτές, δηλαδή αν θέλουμε να είμαστε άνθρωποι ελεύθεροι ή άνθρωποι αναλώσιμοι. Κατ’ αυτόν, όταν η ανθρωπότητα απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, θα είναι μια σημαντική μέρα. Μια παγκόσμια επαναστατική πράξη.
Η έννοια του πολίτη είναι κεντρική στη ζωή και στο έργο του Λουίς Σεπούλβεδα. Όπως ο ίδιος έχει πει “πριν από συγγραφέας, είμαι πολίτης”. Η διατήρηση όμως της έννοιας του ελεύθερου και ενεργού πολίτη βασίζεται στη διατήρηση της μνήμης και της ιστορικότητας. Έχοντας βιώσει τα χρόνια του σκότους ενός μαρτυρικού καθεστώτος και έχοντας δει πως το σκότος συνεχίζει να αιωρείται θολώνοντας τη μνήμη και την ιστορική αλήθεια και μετά την επίσημη πτώση των δικτατόρων, ο Σεπούλβεδα θεωρεί ύψιστο χρέος του να θυμίζει συνεχώς αυτή την ιστορία, να πει την αλήθεια μέσα από τη λογοτεχνία του με τον καθάριο, απλό και άμεσο λόγο του βιώματος. Αυτός είναι και ο στόχος του στο βιβλίο “Η τρέλλα του Πινοτσέτ”, να έρθει αντιμέτωπος με την επίσημη ιστορία που δεν είναι τίποτα άλλο από “ένα αποτρόπαιο ψέμα και μια συστηματική κοροϊδία”.
“Από αυτούς τους ανθρώπους μας έχουν μείνει κάποιες φωτογραφίες που δεν θέλουν να είναι αντικείμενα μιας θρηνωδίας. Αυτό που θέλουν, είναι να τις πάει κανείς στην αυλή του σπιτιού κι εκεί τη στιγμή που κάποιος ή κάποια πει -Τι λέτε; Πίνουμε κάνα μάτε; -και τα βλέμματα αρχίσουν να ψάχνονται μέσα στη γλυκιά και σιωπηρή συνεννόηση των δικαίων, εκείνες κι εκείνοι, αυτοί που τόσο θα μας λείπουν, θα βγουν απ’ την εικόνα τους και θα υψωθούν στην υπέρτερη των συνωμοσιών, στη θεμελιώδη συνωμοσία κατά του ψεύδους που επιχειρεί να διαγράψει το παρελθόν με χρηματισμούς. Ας μάθουμε να ζούμε μ’ αυτούς που μας λείπουν, επειδή αποτελούν κομμάτι μας, επειδή ξέρουμε γιατί μας λείπουν, κι επειδή την απουσία τους την αναπληρώνουμε με καμάρι.” (H τρέλλα του Πινοτσέτ)
Η λογοτεχνία για τον Λουίς ήταν πάντα ένα μέσο για να φέρει πίσω μνήμες, να φέρει πίσω αυτούς που λείπουν, να πει την ιστορία των ηττημένων, να θυμίσει και να υπενθυμίσει. “Αυτοί που μας λείπουν, δεν έχουν αγάλματα στα πάρκα, αλλά ζουν ακέραιοι στη μνήμη μας. Ανδρώθηκαν τη χειρότερη εποχή κι έκαναν ό,τι μπορούσαν για να την κάνουν να είναι η καλύτερη. Ανακάλυψαν ότι η Ιστορία ήταν μία απάτη, κι έγιναν σοφοί για να την ξαναγράψουν με την καλλιγραφία της αξιοπρέπειας.”
Οι ιστορίες του Λουίς αφηγούνται ταξίδια, βιώματα, συναισθήματα, συγκρούσεις κι αντιφάσεις μ’ έναν τρόπο απλό και άμεσο, σαν να σου διηγείται ένας φίλος. Δεν είναι τυχαίο που ο ίδιος προτιμούσε τον χαρακτηρισμό του αφηγητή παρά του συγγραφέα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα παραμύθια που έγραψε.
Μέσα από τη διαστροφή της εξειδίκευσης και της εμπορικής προώθησης τα βιβλία αυτά έχουν καταταχθεί στην παιδική λογοτεχνία, όμως στην πραγματικότητα είναι για όλους, μιλούν για πανανθρώπινες αξίες αλλά και ζητούμενα του σύγχρονου πολιτισμού. Για τον φρενήρη ρυθμό της ζωής μας, για το περιβάλλον που καταστρέφεται από την εκμετάλλευση, για τους κάθε λογής αποκλεισμούς, για την ανάγκη για φιλία, αποδοχή, αξιοπρέπεια, ειλικρίνεια κι εντιμότητα. Όπως έλεγε και ο ίδιος ο Λουίς, “πιστεύω πως όλα τα παραμύθια λένε την πραγματικότητα και το πλέγμα μεταξύ πραγματικότητας και ανθρώπινων συμπεριφορών. Το παραμύθι αντανακλά την πραγματικότητα σε έναν παράξενο καθρέπτη, καθόλου συμβατικό, και παρέχει μιαν εικόνα που επιτρέπει μιαν καλύτερη αντίληψη της πραγματικότητας”.
Οι φανταστικοί ήρωες του Σεπούλβεδα, όπως και οι πραγματικοί, ανακαλύπτουν σιγά σιγά τον εαυτό τους μέσα από τις περιπέτειές τους, τις αγωνίες τους και τις σχέσεις τους με τους άλλους, είτε με τη μορφή ενός γάτου που έχει δώσει υπόσχεση ζωής να μάθει στο μικρό γλαροπούλι πώς να πετάει, είτε ενός σαλιγκαριού που αναρωτιέται τι σημασία έχει να είναι κανείς τόσο αργός, ειδικά όταν χρειάζεται να σώσει τους φίλους του που κινδυνεύουν.
“Καθώς προχωρούσε με το σαλιγκάρι στην πλάτη της, του εξήγησε ότι δεν υπήρχε λόγος να φοβάται τον φόβο. Ψάχνοντας μέσα στη μνήμη της, του είπε ότι οι άνθρωποι πολλές φορές λένε ότι ένας πραγματικός Επαναστάτης αισθάνεται φόβο, αλλά πάντα τον κατανικά.” (από την “Ιστορία ενός σαλιγκαριού που ανακάλυψε τη σημασία της βραδύτητας”)
ΠΗΓΕΣ
– Luis Sepúlveda, “Ένας γέρος που διάβαζε Ιστορίες αγάπης”, μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Opera, Αθήνα 2002
– Luis Sepúlveda, “ H ιστορία του γάτου που έμαθε σ’ ένα γλάρο να πετάει”, μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Opera
– Luis Sepúlveda, “The story of a snail who discovered the importance of being slow”, Alma Books, 2013
– Luis Sepúlveda , “H τρέλλα του Πινοτσέτ”, μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Opera, Αθήνα 2003
–Συνέντευξη του Luis Sepúlveda στην ΕΤ2 στην εκπομπή “Οι κεραίες της Εποχής μας”
